کد مطلب:314284 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:211
دجله و کرانه هایش
مجرای مهم تمدن عراق تا كنون موجب خوشبختی آن كشور است
دجله از نهرهایی كه زاده دریاچه (وان) و سنگستان های زمهریر اساسی كوههای (تاوروس) تركیه خاوری می باشند چشمه گرفته و 2100 میل مسافت را طی می كند تا آن كه در نخلستان انبوه نزدیك به بصره كه شهری است قریب به منطقه ی حاره به خواهر خود نهر فرات ملحق می گردد. تقریبا 8000 سال پیش دجله با دستیاری فرات در تپه وادیهایی كه اكنون عراق شمالی است باستانی ترین مدنیت های گیتی را پرورش داده است. در آن روزگار، خلیج فارس از سمت شمال تا به سامره امتداد داشت و جای شهر مدائن و سلوكیا و حتی بغداد را زیر امواج خود گرفته بود.
در خلال هزاران سالی كه سپری گشته فرات و دجله در دنباله مجاری خود خاك زراعتی هزاران میل مربع داشت عراق جنوبی را با خود به ارمغان آورد و اراضی حاصلخیز را تشكیل داده اند. خوشبختانه تا كنون فعالیت آن رودها در این باب ادامه دارد، چنانكه در باتلاق های شمال بصره زمین های نو بروزی را كه از گل های رود
[ صفحه 136]
آورده به وجود می آیند مشاهده می كنیم. زمین های زراعتی كه بدین وسیله وجود می یابد اگر به طور مناسبی آبیاری گردد. بسیار حاصلخیز خواهد بود. از چهار هزار سال است كه آن منطقه سرزمین غله خیز یك سلسله امپراتوری های عظیم الشأن بوده كه سطح بلند پایه فرهنگشان لقب گهواره ی تمدن را به نام بین النهرین سكه زده است.
از تعقیب و پی جویی دجله از منبع تا مصبش داستان شگفت انگیز عروج و زوال و كارنامه های آن امپراتوری های باستانی را به خوبی می توان خواند. در بخش خاوری اناتولی رو به جنوب نهرهای كوچك چندی با هم شده و شعبه ی باختری دجله را تشكیل می دهند و این پیش از آن است كه مجرای دجله زیر دیار بكر كه نخستین شهر مهم كرانه ای این رود بوده و بر شاهراه بین اسلامبول و بغداد واقع است بست خاور برگردد.
شعبه ی خاوری و شعبه ی باختری دجله در تل به یكدیگر ملحق می گردند، هر چند كه تا اینجا هنوز شه رود عراق به شمار نمی رود ولكن همین كه مصب چشمه ها و نهرهای كوچك كوهستان های موصل قرار می گیرد با سرعت هر چه تمام تر عریض تر و گودتر می گردد. از موصل به آن طرف تا كنون بقای نینوا در امتداد دجله پابرجاست. نینوا یكی از شهرهای آشور بوده كه فرمانروایش تا مدتی بر مملكت بابل كه از لحاظ تنظیمات عالی همدوش آشور بود و سرچشمه مدنیش را نهر فرات تشكیل می داد، نظارت داشتند.
در این جا كه قسمتی از قدیم ترین آثار كشاورزان را در استفاده از رود و رساندن آب به كشتزارها مشاهده می كنیم و نیز این جاست كه دو بند سترگی كه در اعصار بسی باستانی بنا شده است نظر ما را به خود جلب می كند. این دو بند هر چند كه بر اثر طغیان های هزاران سهل انگاری مردمان آسیب دیده و معیوب گشته، مع ذلك كاملا از رفت و آمد كشتی های بخاری جلوگیری می نمایند.
بین موصل و رود زاب الكبیر كه در سمت جنوب به فاصله چهل میل در دجله می ریزد، یك قطعه زمین مثلث حاصل خیزی است كه رودخانه ها و تپه های شمالی، حد بندیش می نمایند در چنین فضا و محوطه ای بود كه كاخ عظمت آشوریان شالود ریزی گردید. بخش جنوبی این زمین را بیابان لم یزرعی فرا گرفته كه از بالای محل اتصال رود زاب الكبیر به تكریت همان محلی كه تا كنون می توان به آثار فعالیت های عصر باستان در
[ صفحه 137]
آبیاری اراضی پی برد امتداد می یابد. در این ناحیه، تنها شهر مهمی كه وجود دارد قلعه ی شرقاط كه در محل آشور باستان همان سرزمینی كه مدت ها پایتخت امپراتوری آشوریان بود برپا می باشد. پایتخت بودن این محل برهان روشنی است بر این كه در اعصار باستان شهرها و دهات اطراف آن به مراتب از امروز معمورتر و اراضی اش پر زراعت بوده است. در سال های اخیر تا وقتی كه اتصال راه آهن به «بیجی» كه نقطه ی نهایی بصره می باشد، تكمیل نیافته بود قلعه شرقاط به واسطه آن كه منتهی الیه خط آهن شمالی بغداد بود، شهرت بسزایی داشت.
سی میل پایین تر از شرقاط یك فرع دیگر كه عبارت است از زاب الصغیر به دجله فرو می ریزد ولكن لم یزرعی مسیر دجله پایان نمی یابد تا آنكه تكریت به مسافت 70 میل فرا می رسد. تكریت شهری است كه به طرز تازه بنا گشته است. در دوره امپراتوری باستان ایران در همین محل شهر معموری برپا بوده است. بارش این ناحیه به اندازه ای كم است كه در عرض سال به شكلی وافی به رویانیدن یك فصل می باشد. مع ذلك ساكنان باستانی اش با كندن جدول ها و سوار كردن آب بر اراضی، این حقیقت را ثابت كردند كه به وسیله ی آبیاری می توان زمین عراق را یكی از حاصلخیزترین اراضی جهان قرار داد.
اگر از این نقطه دنباله رود را گرفته و مسافت 60 میل بپیماییم به شهر سامره می رسیم. سامره در اعصار پیشین، یعنی قبل از آن كه دجله و فرات و جلگه های عراق جنوبی را تشكیل دهند در صدا رس امواج خلیج فارس بود. پس از آن كه اراضی آن سخت و خشك گردید، مردان باستان رنج ها بردند تا آن زمین پرمایه و رسوبی را آباد ساختند. آنان بودند كه از سامره تا كوت الاماره كه مسافتش دویست میل است جدول كنده و مجرای دجله را مستقیم نمودند و در عین حال رود ادهم و باله را نیز كه در این ناحیه دو فرع عمده دجله و فرات می باشند تبدیل به كانال كردند.
طبیعت حقیقتا ساختن جدول های آب رسانی را سهل و آسان نموده است چون كه دجله به سمت جنوب پیچ و خم زیادی خورده و نزدیكتر به رود فرات می گردد، چنان كه از نقطه ای كه بغداد كنونی برپاست تا فرات فقط 36 میل بوده و نظر به این كه مجرای
[ صفحه 138]
فرات قدری مرتفع تر از مجرای دجله می باشد برای رساندن آب به زمین هایی كه این دو رود را از یكدیگر منفصل داشته است جدول های زیادتری از فرات جدا ساخته اند.
اینجاست كه عظمت و شوكت دوره های باستان عصر كنونی نظر ما را به خود جلب می كند. زیرا بغداد كه قبلا پایتخت خلفای عباسیان بود امروزه پایتخت مجلل عراق است و لوله كشی به طرز امروزی اش خیابان های سنگ فرش، چراغ های برقش و پارك های ملی نشاط بخشش آن را یكی از تازه ترین شهرهای خاورمیانه قرار داده است.
در سمت جنوب بغداد به مسافت كمی محل مدائن و سلوكیای باستان است و ما را از آبادی و عمرانی كه حتی در روزگار باستان دجله برای ساكنان آن دیار موجب بوده یادآوری می نماید.
شهر مهم دیگری كه در كنار دجله برپاست، كوت العماره می باشد. موقعیت دجله در پایین این شهر طوری بوده كه به آسانی مجرای خود را تغییر می داده است.
و لذا، مانع تأسیس و ترقی مراكز با نفوس گشته است. مع الوصف، یك سلسله شهرهای امروزی كه آخرین آنها قرنه می باشد، در این ناحیه بنا شده است زیر قرنه دجله و فرات به یكدیگر و بی واسطه و شط العرب را كه در كرانه ی آن بصره برپاست تشكیل می دهند.
پیمودن 1100 میل مسافت مسافرتی است بس شگفت آور. آری، دجله از وسط كشتزارهای حاصلخیز بیابان های قفر و لم یزرع و از آغوش یكی از بزرگ ترین شهرهای خاورمیانه عبور كرده و بالأخره در منطقه ای كه گویا جهان نوین است در باتلاق ها فرو می ریزد ساكنان این منطقه در كلبه ی بوریایی زندگی می نمایند و به وسیله ی كرجی ها كشاورزی خود را انجام می دهند.
شاید این امر به نظر مستغرب و شگرف جلوه نماید كه با وصف آن كه دجله در طول سه هزار سال مجرای مهم تمدن بوده، مع ذلك تسهیلات قایق رانی را به طوری كه بایست فراهم نساخته است، چنان كه وسیله ی متداول باربری از موصل تا بغداد یك نوع كلك هایی بود كه به سمت مصب رود شناور گشته و مسافت 275 میل بین این دو شهر را در ظرف سه یا چهار روز طی می كردند به واسطه كثرت واردات و صادرات باراندازهای كرانه بغداد همیشه منظره فعالیت های بسی هنگفت بوده است. امروزه یك گونه
[ صفحه 139]
قایق های مخصوصی كه سفینه نامیده می شود، كالاهای بازرگانی را از پایتخت به سایر بخش های عراق حمل می نمایند. این قایق ها بسیاری از فرآورده های تمدن كنونی و اخبار دنیای خارج را به دهات دور دست آن كشور می رسانند. رود پهناور دجله خدمت سودمند و با بركت خود را نسبت به عراق جدید انجام می دهد هم چنان كه نسبت به آشور باستان انجام داد.
دجله از نهرهایی كه زاده دریاچه (وان) و سنگستان های زمهریر اساسی كوههای (تاوروس) تركیه خاوری می باشند چشمه گرفته و 2100 میل مسافت را طی می كند تا آن كه در نخلستان انبوه نزدیك به بصره كه شهری است قریب به منطقه ی حاره به خواهر خود نهر فرات ملحق می گردد. تقریبا 8000 سال پیش دجله با دستیاری فرات در تپه وادیهایی كه اكنون عراق شمالی است باستانی ترین مدنیت های گیتی را پرورش داده است. در آن روزگار، خلیج فارس از سمت شمال تا به سامره امتداد داشت و جای شهر مدائن و سلوكیا و حتی بغداد را زیر امواج خود گرفته بود.
در خلال هزاران سالی كه سپری گشته فرات و دجله در دنباله مجاری خود خاك زراعتی هزاران میل مربع داشت عراق جنوبی را با خود به ارمغان آورد و اراضی حاصلخیز را تشكیل داده اند. خوشبختانه تا كنون فعالیت آن رودها در این باب ادامه دارد، چنانكه در باتلاق های شمال بصره زمین های نو بروزی را كه از گل های رود
[ صفحه 136]
آورده به وجود می آیند مشاهده می كنیم. زمین های زراعتی كه بدین وسیله وجود می یابد اگر به طور مناسبی آبیاری گردد. بسیار حاصلخیز خواهد بود. از چهار هزار سال است كه آن منطقه سرزمین غله خیز یك سلسله امپراتوری های عظیم الشأن بوده كه سطح بلند پایه فرهنگشان لقب گهواره ی تمدن را به نام بین النهرین سكه زده است.
از تعقیب و پی جویی دجله از منبع تا مصبش داستان شگفت انگیز عروج و زوال و كارنامه های آن امپراتوری های باستانی را به خوبی می توان خواند. در بخش خاوری اناتولی رو به جنوب نهرهای كوچك چندی با هم شده و شعبه ی باختری دجله را تشكیل می دهند و این پیش از آن است كه مجرای دجله زیر دیار بكر كه نخستین شهر مهم كرانه ای این رود بوده و بر شاهراه بین اسلامبول و بغداد واقع است بست خاور برگردد.
شعبه ی خاوری و شعبه ی باختری دجله در تل به یكدیگر ملحق می گردند، هر چند كه تا اینجا هنوز شه رود عراق به شمار نمی رود ولكن همین كه مصب چشمه ها و نهرهای كوچك كوهستان های موصل قرار می گیرد با سرعت هر چه تمام تر عریض تر و گودتر می گردد. از موصل به آن طرف تا كنون بقای نینوا در امتداد دجله پابرجاست. نینوا یكی از شهرهای آشور بوده كه فرمانروایش تا مدتی بر مملكت بابل كه از لحاظ تنظیمات عالی همدوش آشور بود و سرچشمه مدنیش را نهر فرات تشكیل می داد، نظارت داشتند.
در این جا كه قسمتی از قدیم ترین آثار كشاورزان را در استفاده از رود و رساندن آب به كشتزارها مشاهده می كنیم و نیز این جاست كه دو بند سترگی كه در اعصار بسی باستانی بنا شده است نظر ما را به خود جلب می كند. این دو بند هر چند كه بر اثر طغیان های هزاران سهل انگاری مردمان آسیب دیده و معیوب گشته، مع ذلك كاملا از رفت و آمد كشتی های بخاری جلوگیری می نمایند.
بین موصل و رود زاب الكبیر كه در سمت جنوب به فاصله چهل میل در دجله می ریزد، یك قطعه زمین مثلث حاصل خیزی است كه رودخانه ها و تپه های شمالی، حد بندیش می نمایند در چنین فضا و محوطه ای بود كه كاخ عظمت آشوریان شالود ریزی گردید. بخش جنوبی این زمین را بیابان لم یزرعی فرا گرفته كه از بالای محل اتصال رود زاب الكبیر به تكریت همان محلی كه تا كنون می توان به آثار فعالیت های عصر باستان در
[ صفحه 137]
آبیاری اراضی پی برد امتداد می یابد. در این ناحیه، تنها شهر مهمی كه وجود دارد قلعه ی شرقاط كه در محل آشور باستان همان سرزمینی كه مدت ها پایتخت امپراتوری آشوریان بود برپا می باشد. پایتخت بودن این محل برهان روشنی است بر این كه در اعصار باستان شهرها و دهات اطراف آن به مراتب از امروز معمورتر و اراضی اش پر زراعت بوده است. در سال های اخیر تا وقتی كه اتصال راه آهن به «بیجی» كه نقطه ی نهایی بصره می باشد، تكمیل نیافته بود قلعه شرقاط به واسطه آن كه منتهی الیه خط آهن شمالی بغداد بود، شهرت بسزایی داشت.
سی میل پایین تر از شرقاط یك فرع دیگر كه عبارت است از زاب الصغیر به دجله فرو می ریزد ولكن لم یزرعی مسیر دجله پایان نمی یابد تا آنكه تكریت به مسافت 70 میل فرا می رسد. تكریت شهری است كه به طرز تازه بنا گشته است. در دوره امپراتوری باستان ایران در همین محل شهر معموری برپا بوده است. بارش این ناحیه به اندازه ای كم است كه در عرض سال به شكلی وافی به رویانیدن یك فصل می باشد. مع ذلك ساكنان باستانی اش با كندن جدول ها و سوار كردن آب بر اراضی، این حقیقت را ثابت كردند كه به وسیله ی آبیاری می توان زمین عراق را یكی از حاصلخیزترین اراضی جهان قرار داد.
اگر از این نقطه دنباله رود را گرفته و مسافت 60 میل بپیماییم به شهر سامره می رسیم. سامره در اعصار پیشین، یعنی قبل از آن كه دجله و فرات و جلگه های عراق جنوبی را تشكیل دهند در صدا رس امواج خلیج فارس بود. پس از آن كه اراضی آن سخت و خشك گردید، مردان باستان رنج ها بردند تا آن زمین پرمایه و رسوبی را آباد ساختند. آنان بودند كه از سامره تا كوت الاماره كه مسافتش دویست میل است جدول كنده و مجرای دجله را مستقیم نمودند و در عین حال رود ادهم و باله را نیز كه در این ناحیه دو فرع عمده دجله و فرات می باشند تبدیل به كانال كردند.
طبیعت حقیقتا ساختن جدول های آب رسانی را سهل و آسان نموده است چون كه دجله به سمت جنوب پیچ و خم زیادی خورده و نزدیكتر به رود فرات می گردد، چنان كه از نقطه ای كه بغداد كنونی برپاست تا فرات فقط 36 میل بوده و نظر به این كه مجرای
[ صفحه 138]
فرات قدری مرتفع تر از مجرای دجله می باشد برای رساندن آب به زمین هایی كه این دو رود را از یكدیگر منفصل داشته است جدول های زیادتری از فرات جدا ساخته اند.
اینجاست كه عظمت و شوكت دوره های باستان عصر كنونی نظر ما را به خود جلب می كند. زیرا بغداد كه قبلا پایتخت خلفای عباسیان بود امروزه پایتخت مجلل عراق است و لوله كشی به طرز امروزی اش خیابان های سنگ فرش، چراغ های برقش و پارك های ملی نشاط بخشش آن را یكی از تازه ترین شهرهای خاورمیانه قرار داده است.
در سمت جنوب بغداد به مسافت كمی محل مدائن و سلوكیای باستان است و ما را از آبادی و عمرانی كه حتی در روزگار باستان دجله برای ساكنان آن دیار موجب بوده یادآوری می نماید.
شهر مهم دیگری كه در كنار دجله برپاست، كوت العماره می باشد. موقعیت دجله در پایین این شهر طوری بوده كه به آسانی مجرای خود را تغییر می داده است.
و لذا، مانع تأسیس و ترقی مراكز با نفوس گشته است. مع الوصف، یك سلسله شهرهای امروزی كه آخرین آنها قرنه می باشد، در این ناحیه بنا شده است زیر قرنه دجله و فرات به یكدیگر و بی واسطه و شط العرب را كه در كرانه ی آن بصره برپاست تشكیل می دهند.
پیمودن 1100 میل مسافت مسافرتی است بس شگفت آور. آری، دجله از وسط كشتزارهای حاصلخیز بیابان های قفر و لم یزرع و از آغوش یكی از بزرگ ترین شهرهای خاورمیانه عبور كرده و بالأخره در منطقه ای كه گویا جهان نوین است در باتلاق ها فرو می ریزد ساكنان این منطقه در كلبه ی بوریایی زندگی می نمایند و به وسیله ی كرجی ها كشاورزی خود را انجام می دهند.
شاید این امر به نظر مستغرب و شگرف جلوه نماید كه با وصف آن كه دجله در طول سه هزار سال مجرای مهم تمدن بوده، مع ذلك تسهیلات قایق رانی را به طوری كه بایست فراهم نساخته است، چنان كه وسیله ی متداول باربری از موصل تا بغداد یك نوع كلك هایی بود كه به سمت مصب رود شناور گشته و مسافت 275 میل بین این دو شهر را در ظرف سه یا چهار روز طی می كردند به واسطه كثرت واردات و صادرات باراندازهای كرانه بغداد همیشه منظره فعالیت های بسی هنگفت بوده است. امروزه یك گونه
[ صفحه 139]
قایق های مخصوصی كه سفینه نامیده می شود، كالاهای بازرگانی را از پایتخت به سایر بخش های عراق حمل می نمایند. این قایق ها بسیاری از فرآورده های تمدن كنونی و اخبار دنیای خارج را به دهات دور دست آن كشور می رسانند. رود پهناور دجله خدمت سودمند و با بركت خود را نسبت به عراق جدید انجام می دهد هم چنان كه نسبت به آشور باستان انجام داد.